با الگوهای توارثی بیشتر آشنا شویم
- توارث مندلی:
بیماری های ارثی تک ژنی که در ایجاد آن ها یک ژن (در صورت غالب بودن) و یا یک جفت ژن (در صورت مغلوب بودن) نقش دارند شامل موارد زیر می باشد:
1-اتوزومال غالب
2-اتوزومال مغلوب
3-وابسته به X غالب
4- وابسته به X مغلوب
5-وابسته به Y (هولاندریک)
۱-اتوزومال غالب
در گروه بیماری های اتوزومال غالب اولا ژن مربوطه غالب و ثانیا در روی کروموزوم های اتوزومال یعنی غیر جنسی قرار دارد. ژن غالب ژنی است که چه به صورت هموزیگوت و چه به صورت هتروزیگوت فعال بوده و بیماری مربوطه را بروز می دهد. در این گروه بیماری های محدودی وجود داشته و حدود نیمی از این بیماری ها به هنگام تولد خود را نشان نمی دهند و در سنین بالا بروز می نمایند مثل بیماری کره هانتیگتون و پارکینسون. از بیماری های شایع اتوزومال غالب می توان به پلی داکتیلی، اکتروداکتیلی، سندرم مارفان و سندرم نوروفیبروماتوز اشاره نمود. در این گروه از بیماری ها چنانچه یکی از والدین مبتلا بوده باشد هر فرزندی به احتمال۵۰٪ شانس ابتلا خواهد داشت.
۲-اتوزومال مغلوب
در گروه بیماری های ارثی اتوزومی مغلوب، ژن معیوب روی کروموزوم های غیرحنسی قرار گرفته و یک ژن معیوب به تنهایی قادر به بروز بیماری نبوده و تنها در صورت هموزیگوت شدن آن یعنی قرار گرفتن دو ژن معیوب در کنار هم در یک فرد، زمینه بروز بیماری را فراهم خواهد آورد. ازدواج های فامیلی عامل اصلی ابتلای فرزندان به بیماری هایی از این گروه می باشند. در ازدواج های فامیلی اگر والدین سالم ولی هر دو ناقل باشند، احتمال ابتلای هر فرزند ۲۵ درصد و احتمال سالم بودن فرزندان ۷۵ درصد می باشد. در واقع ۲۵ درصد آنها سالم غیر ناقل و ۵۰ درصد سالم و ناقل خواهد بود. اکثر بیماری های تک ژنی و عموما خطرناک در این گروه قرار می گیرند. بیماری بتا-تالاسمی، فنیل کتونوری، سیستیک فیبروزیس، تای ساکس و حدود ۹۰ درصد بیماری های متابولیکی ارثی در این گروه قرار دارند.
۳-وابسته به X غالب
در گروه بیماری های تک ژنی از نوع وابسته به X غالب ژن عامل بیماری غالب و بر روی کروموزوم X واقع شده است. این گروه از بیماری ها از پدر به فرزندان پسر قابل انتقال نبوده ولی تمامی دختران را مبتلا می سازد و از مادر بیمار هر فرزندی اعم از دختر و یا پسر ۵۰٪ شانس ابتلا خواهد داشت. تعداد انواع بیماری های وابسته به X غالب بسیار کم می باشد. از این گروه از بیماری ها می توان به Oro-facio-digital typ1، Hypophosphataemic rickes و Rett syndrome اشاره کرد.
۴-وابسته به X مغلوب
در گروه بیماری های وابسته به X مغلوب، ژن بیماری زا مغلوب بوده و بر روی کروموزوم X واقع شده است. بیماری عموما در پسران دیده شده و از طریق مادر ناقل به آنها انتقال پیدا می کند. این بیماری در دختران به ندرت دیده می شود. دختران تنها در صورتی مبتلا خواهند شد که مادرشان ناقل و پدرشان مبتلا بوده باشد. از پدر مبتلا به این نوع بیماری ها ۱۰۰ درصد پسران سالم و ۱۰۰ درصد دختران ناقل خواهند بود. از نمونه های بسیار شایع این بیماری می توان به بیماری هموفیلی A و B، دیستروفیلی عضلانی دوشن(DMD) و بیماری هانتر اشاره کرد.
۵-وابسته به Y(هولاندریک)
در گروه بیماری های وابسته به Y ژن معیوب روی کروموزوم Y قرار گرفته و تنها پسران را مبتلا می سازد. این بیماری ها از پدر تنها به فرزندان پسر قابل انتقال بوده و شانس ابتلا دختران به لحاظ نداشتن کروموزوم Y به این گروه از بیماری ها برابر صفر می باشد. بیماری های نادر و کم ارزشی در این گروه قرار می گیرند. بیماری پرمویی لاله گوش که اغلب در هندی ها و پاکستانی ها دیده می شود از این گروه می باشد.
- توارث غیرمندلی
شامل وراثت تکرار های سه نوکلئوتیدی، میتوکندریال، داغ یا مهر ژنتیکی(imprinting) و موزائیسم می باشد.
۱-وراثت بسط تکرار های سه نوکلئوتیدی:
سه بیماری شایع شامل دیستروفی میوتونیک، کره هانتیگتون و سندرم X شکننده می باشد. مشخصه اصلی وراثت تکرارهای سه نوکلئوتیدی، پدیده شدت (Anticipation) یعنی شروع و بروز علائم بیماری در نسل های بعدی در سنین پایین تر و از شدت بیشتر برخوردار می باشد. مشخصه دیگر این نوع وراثت این است که شدت علائم به جنس والد مبتلا بستگی دارد. مثلا دیستروفی میوتونیک و سندرم X شکننده وقتی که از طریق مادر منتقل شده باشد شدت بیماری بیشتر است و برعکس در بیماری هانتیگتون اگر از طریق پدر منتقل شده باشد علائم شدید تر خواهد بود.
سندرم X شکننده: در ابتدا گفته می شد که این سندرم یک بیماری وابسته به جنس مغلوب است تا اینکه دریافتند ۱/۳ ناقلان اجباری مؤنث نشانه های بالینی بیماری را دارند. با تشخیص اساس مولکولی این سندرم مشخص شد که وقتی در طی نسل ها افزایش تکرار های سه تایی CGG (ستوزین گوانین گوانین) به تعداد بحرانی (معمولا بیش از ۲۰۰ تکرار) میرسد، سبب بروز فنوتیپ بیماری می شود. لذا به همین دلیل تشخیص قطعی سندرم X شکننده کاریوتایپینک نمی باشد بلکه بررسی مولکولی ژن FMR-1 روش مناسبی برای تشخیص آن می باشد.
۲-توارث میتوکندریایی یا خارج هسته ای
در گروه بیماری های میتوکندریایی، ژن معیوب برروی ژنوم میتوکندری انسان قرار گرفته و از آنجایی که تنها ۱۳ ژن ساختمانی بر روی ژنوم ۱۶ کیلو بازی میتوکندری واقع شده لذا بیش از این تعداد بیماری را نمی تواند موجب شود. این گروه از بیماری ها به لحاظ اینکه سلول تخم، میتوکندری خود را از اوول دریافت می کند لذا از مادر به همه فرزندان اعم از دختر و پسر قابل انتقال بوده ولی از پدر به هیچ یک از فرزندان قابل انتقال نمی باشد. از بیماری های این گروه می توان به میوپاتی های چشمی و بیماری لبر (Leber disease) اشاره کرد.
۳-داغ یا مهر ژنتیکی(imprinting)
در وراثت مندلی ژن هایی که از والدین به فرزندان به ارث می رسند تأثیر برابر دارند ولی در این پدیده ژن ها بر حسب اینکه از مادر یا پدر منتقل شده باشند متفاوت عمل می کنند. مثال بارز و شایع این نوع وراثت شامل سندرم پرادرویلی و سندرم آنجلمن می باشد که علت بروز هر دو حذف ناحیه ۱۱ تا ۱۳بازوی بلند کروموزوم شماره ۱۵ می باشد. با این تفاوت که منشأ جهش کروموزومی در سندرم پرادرویلی پدر و در سندرم آنجلمن منشأ حذف کروموزومی در همان ناحیه از کروموزوم مادر می باشد.
در مبتلایان به سندرم پرادرویلی اگر حذفی وجود نداشته باشد معمولا هر دو کروموزوم ۱۵ از مادر به ارث خواهند رسید که این پدیده را اصلاحا دیزومی تک والدی (unapparental disoomy) می گویند. دیزومی تک والدی در سندرم آنجلمن نادر است ولی اگر اثبات شد، منشأ هر دو کروموزوم ۱۵ پدر خواهد بود.
مکانیسم دیزومی تک واحدی احتمالا حذف یک کروموزوم اضافی در جنینی است که از ابتدا(در میوز۱ یا میوز۲) برای کروموزوم ۱۵ وضعیت تریزومی داشته است.
۴-موزائیسم Mosaism
موزائیسم به معنای حضور دو یا چند رده سلولی از حیث تعداد کروموزوم در سلول های یک فرد می باشد که منشأ آن سلول تخم است ولی از نظر ساختار ژنی یا کرووزومی با هم متفاوت هستند.
موزائیسم کروموزومی نادر نیست و معمولا به دلیل عدم تفرق صحیح کروموزومی در میتوزهای بعد از تولید تخم بروز می کند. موزائیسم در سندرم های نقص تعدادی کروموزومی از جمله سندرم ترنر مشاهده می شود و فنوتیپ این بیماران خفیف تر از مواردی است که در آنها آنوپلوئیدی کامل است. برای بسیاری از ناهنجاری های عددی یا ساختمانی کروموزومی موزائیسم اثبات شده که در حالت غیر موزائیسم معمولا شدت بیماری بیشتر می باشد.
ارزیابی اهمیت بالینی موزائیسم کروموزومی که با روش های تشخیص قبل از تولد تشخیص داده می شوند، ممکن است مشکل باشد. کاریوتایپ های غیرطبیعی که به وسیله آمنیوسنتز یا CVS شناسایی می شوند ممکن است به سلول های جفتی محدود شود، حتی اگر در جنین هم ملاحظه شود پیش بینی شدت گرفتاری جنین مشکل است.
جهش های تک ژنی در سلول های سوماتیک(پیکری) هم منجر به موزائیسم می شود. در اختلالات مندلی این پدیده به شکل فنوتیپ تکه تکه (patchy) خودنمایی می کند، مانند بیماری نوروفیبروماتوز نوع یک که در این صورت تنها در بخش هایی از بدن علائم بروز می کند.
موزائیسم سلول های گنادی بیانگر انتقال یک بیماری ژنتیکی به چند فرزند به وسیله والدینی که خود ظاهرا علامتی ندارند، می باشد. مثلا در ۲۰٪ موارد منفرد دیستروفی عضلانی دوشن، تست ناقلین در مادران منفی است که این امر به دلیل موزائیسم سلول های گنادی می باشد.
آیا این مطلب برایتان مفید بود؟